Περί παιδείας ο λόγος μου και θα μου επιτρέψετε, εξαιτίας και της ειδίκευσής μου, να ξεκινήσω από 2.500 χρόνια πριν! Άλλωστε, ποτέ άλλοτε όσο σήμερα δε θα λέγαμε ότι ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης δεν είναι τόσο επίκαιροι και αναγκαίοι για μελέτη και ανάλυση πολλών προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε, αλλά και για το μείζον θέμα της παιδείας και της εξέλιξης των εκπαιδευτικών συστημάτων. Οι θέσεις των φιλοσόφων για ένα προτεινόμενο εκπαιδευτικό σύστημα είναι διάχυτες σε όλο το έργο τους και όχι τυχαία.

Η πλατωνική παιδεία είναι το «εν μέγα» το οποίο θα συγκροτήσει ηθικά και πνευματικά το άτομο, αλλά και ο θεμέλιος λίθος πάνω στον οποίο θα στηριχθεί η ιδεώδης πολιτεία. Η ανατροφή, η διαπαιδαγώγηση, η καλλιέργεια, η «Ιθάκη» για την εύρεση της αλήθειας ξεπερνώντας κάθε είδους ψευδαισθήσεις, αμάθειες και σκοταδισμούς αποτελούν τα σημαντικά εχέγγυα που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο να απομακρυνθεί από τη μεταβλητότητα των αισθήσεων και από την υποταγή του πνεύματος στην ύλη. Που θα τον κάνουν από «δυνάμει» σε «ενεργεία» κοινωνικό όν.Ο Αριστοτέλης, πάλι, ξεκινά από τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν» και «φύσει πολιτικόν», γι’ αυτό θεωρεί την αγωγή μέρος της πολιτικής. Όταν ο άνθρωπος καλλιεργηθεί ψυχοσωματικά, πολιτικά και ανθρωπιστικά, θα είναι χρηστός πολίτης, άξιος για μια ευτυχισμένη ζωή στο πλαίσιο της πόλης-κράτους. Μάλιστα η παιδεία θα προσφέρει στον άνθρωπο ό,τι δεν μπορεί να του προσφέρει η φύση. Τον οδηγεί στην ελευθερία, την καλοσύνη και την αρετή. Γενικά η αριστοτελική εκπαίδευση τονίζει την ηθική άσκηση, την ενεργητική και ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών σε πράξεις θάρρους, δικαιοσύνης, εγκράτειας, καλλιεργεί την αγάπη για το αγαθό και την αποφυγή οποιουδήποτε κακού. Μεριμνά για την κοινή, δημόσια και χωρίς διακρίσεις παιδεία όλων των πολιτών ανακαλύπτοντας πάντα τις φυσικές κλίσεις του καθενός χωριστά, ασκώντας τις αρετές τους και καλλιεργώντας τις εσωτερικές τους δυνάμεις, όπως τη φαντασία, τη μνήμη, τη θέληση και σκέψη, φρόνηση και ευδαιμονία. Γιατί στόχος της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι το «ευ ζην», δηλαδή η πολιτική ωρίμανση των ατόμων, η ηθική και πνευματική τελείωσή τους μέσα στο πλαίσιο της πολιτείας που εξασφαλίζει τις απαραίτητες συνθήκες, για να αναζητήσει ο άνθρωπος- πολίτης το δρόμο προς την ευδαιμονία, που αποτελεί πεμπτουσία όλων των αρετών.Αν κάποιος μελετήσει ενδελεχώς τις προτάσεις για το εκπαιδευτικό σύστημα και τους στόχους του, τόσο του Πλάτωνα όσο και του Αριστοτέλη, θα αντιληφθεί αμέσως το κενό, τις ελλείψεις, τα λάθη, άλλοτε πολύ μεγάλα, του σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος. Διότι σήμερα τι στόχους έχει η παρεχόμενη παιδεία; Και φυσικά δεν αναφέρομαι στους ανά μάθημα στόχους, οι οποίοι παρεμπιπτόντως με τον τρόπο που τίθενται φυσικά και δεν επιτυγχάνονται, αλλά αναφέρομαι στους στόχους που οφείλει κάθε εκπαιδευτικό σύστημα να θέτει σε ένα γενικό πλαίσιο, με κατευθύνσεις ξεκάθαρες που να σχετίζονται με τη διαμόρφωση του ήθους, την καλλιέργεια του πνεύματος, την προστασία του πολιτεύματος και τον σεβασμό στον συν-άνθρωπο. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα ανθρωποκεντρικό, στα χρόνια που ο νέος πλάθει τον χαρακτήρα του.

Εκείνο που χαρακτηρίζει περισσότερο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι η κατίσχυση του πολιτικού στοιχείου, ο σφιχτός εναγκαλισμός της εκπαίδευσης από το κράτος (από τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα το σχολείο ήταν και είναι το διακύβευμα της εξουσίας). Οι αριθμοί σε αυτό το σημείο είναι αμείλικτοι: από το 1834 έως το 1974 από το Υπουργείο Παιδείας πέρασαν 230 Υπουργοί. Από τη μεταπολίτευση (1974) έως σήμερα, σε διάστημα 43 ετών, έχουν αλλάξει 32 Υπουργοί Παιδείας! Και φυσικά, ο καθένας ξεχωριστά έχει το δικό του «όραμα» για την εκπαίδευση, «το σχολείο του αύριο», «το πανεπιστήμιο του μέλλοντος», και το νομοθετεί χωρίς δεύτερη σκέψη, και χωρίς να νοιαστεί και να σκεφτεί τον μαθητή και πολίτη του Σήμερα, όχι του «αύριο», του «μεθαύριο», του «αιώνος»!

Ουσιώδες πρόβλημα, που πρέπει να απασχολήσει το σύνολο της κοινωνίας, είναι το περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Διότι σήμερα τι παρέχει το σχολείο στους νέους; Ποια η λογική της συγγραφής των βιβλίων από το Δημοτικό μέχρι το Λύκειο; Και κυρίως, ποια η δυνατότητα εφαρμογής και διδασκαλίας των σχολικών εγχειριδίων από τους διδάσκοντες; Μέσα στο άγχος για τον εκδημοκρατισμό και τον εκσυγχρονισμό του σχολείου, οι υπεύθυνοι, ξεχνούν, πριν κάνουν τις αλλαγές, να σκεφτούν πώς θα τις εφαρμόσουν. Όταν, για παράδειγμα, τα νέα βιβλία συντάσσονται με το σκεπτικό της παράλληλης διδασκαλίας σε διαδραστικό πίνακα, το Υπουργείο αναρωτήθηκε πώς αυτά θα διδαχθούν, όταν δεν υπάρχουν διαδραστικοί πίνακες σε κάθε αίθουσα κάθε σχολείου;

Παράλληλα με αυτό, ουσιώδες πρόβλημα είναι και ο όγκος της παρεχόμενης γνώσης. Το επίπεδο ανά τάξη των σχολικών εγχειριδίων είναι τέτοιο που καθίσταται σχεδόν αδύνατο και να διδαχθούν και να αφομοιωθούν από τους μαθητές. Το αποτέλεσμα είναι οι εκπαιδευτικοί να φαίνονται ελλιπείς και οι μαθητές να μην μαθαίνουν ούτε βασικές γνώσεις. Μιλάμε για εκπαίδευση και εννοούμε έναν κατακλυσμό γνώσεων από το 5^ο έτος της ηλικίας ενός παιδιού, τις οποίες αδυνατεί το μυαλό να επεξεργαστεί. Απαιτούμε από τους νέους, μέσα από βομβαρδισμό νέων δεδομένων καθημερινά, να είναι έτοιμοι να απαντήσουν σε όλα και να τα ξέρουν όλα. Αλίμονο! Αξίζει τον κόπο να υποβάλλονται σε τέτοια διαδικασία «βιασμού» του μυαλού τους; Και πώς είναι δυνατόν ένα τέτοιο σύστημα να το χαρακτηρίζουμε «εκ-παιδευτικό», όταν ελλείπει εξ ολοκλήρου το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της ψυχής των παιδιών και όλο το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη γνωστική διαδικασία, χωρίς καν να ελέγχεται η κατάκτηση και κατανόηση;

Δυστυχώς οι έρευνες σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο αποδεικνύουν τα παραπάνω. Η Ελλάδα είναι ουραγός στην αξιολόγηση του ΟΟΣΑ για το επίπεδο μόρφωσης των νέων. Κι όμως οι Έλληνες μαθητές είναι οι περισσότερο βαριά εργαζόμενοι όχι μόνο σε σχέση με συμμαθητές τους από άλλες χώρες, αλλά ακόμα και από πολλούς αμειβόμενα εργαζόμενους ενήλικες.

Κανείς ποτέ δεν αναρωτήθηκε τι φταίει; Ή μας αφήνει αδιάφορους το γεγονός ότι η χώρα μας κατατάσσεται στις τελευταίες χώρες, και οι μαθητές της χαρακτηρίζονται ως λειτουργικά αναλφάβητοι;

Η πραγματικότητα του σημερινού σχολείου είναι εξαιρετικά σκληρή. Οι μαθητές καλούνται να αφομοιώσουν μια ογκωδέστατη ύλη χωρίς να την καταλαβαίνουν. «Παπαγαλίζουν» ακατάληπτα και αέναα, από μικρή ηλικία, μέσα σε ένα σύστημα που τους κάνει να μισούν το σχολείο, να απεχθάνονται τα βιβλία και τους διδάσκοντες, να προτιμούν την «κοπάνα» από την τάξη.

Και όταν πλέον φτάσουν στο Λύκειο, εκεί είναι που «η μπάλα βρίσκεται σε άλλο γήπεδο»!

Ξοδεύουν την ψυχή και το μυαλό τους σε έναν καθημερινό αγώνα ειδικών γνώσεων και μαθημάτων που θα τους κάνουν γιατρούς, δικηγόρους, πολιτικούς μηχανικούς, ψυχολόγους, οικονομολόγους ή καθηγητές… Ανταγωνίζονται, ξαγρυπνούν, αγχώνονται και ταλανίζονται ανάμεσα στα «πρέπει» που τους επιβάλλονται και που τους έμαθαν να επιδιώκουν, και στα «θέλω» τους, που πλέον στη Γ’ Λυκείου τα έχουν ξεχάσει ή τα έχουν μπερδέψει.

Αυτό το σύστημα που τους παρέχει απλά γνώσεις, δεν τους προσφέρει το βασικότερο στοιχείο όλων και το πλέον ουσιώδες: δεν τους βοηθά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Ή, πιο σωστά, διαμορφώνει χαρακτήρα που συχνά είναι αρνητικός. Μας διαφεύγει το γεγονός ότι η γνώση χωρίς παιδεία δεν είναι δυνατόν να εξελίξει σωστά έναν άνθρωπο.

Ο χαρακτήρας του συστήματος είναι καθαρά τεχνοκρατικός και αποκομμένος από τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, που όφειλε να έχει. Αν κάποιος παρακολουθήσει τις αντιδράσεις των μαθητών, θα δει ότι απαξιώνουν τον κύριο θεσμό του σχολείου, τον εκπαιδευτικό. Και αυτή η στάση οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο απαξίωσης των πάντων. Η προσπάθεια του εκπαιδευτικού συστήματος αρχίζει και τελειώνει στη γνώση. Και ο άνθρωπος; Πού βρίσκεται μέσα σε αυτό το σύστημα το παιδί και ο δάσκαλος; Ποια δυνατότητα δίνει το σύστημα για επικοινωνία, συναίσθημα, προστασία, προφύλαξη από παραβατικές συμπεριφορές; Αν το εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και δεν θέσει ως πρώτιστο στόχο τη διαμόρφωση της ψυχής του μαθητή, ποιος άλλος αξίζει να είναι ο σκοπός του; Η ξερή, αναφομοίωτη γνώση;

Και για να μην παρεξηγηθώ, δεν είμαι εναντίον της γνώσης. Όσοι μάλιστα με γνωρίζουν προσωπικά, ξέρουν ότι είμαι υπέρμαχος της συνεχούς κατάκτησής της, γιατί είναι άπειρη. Μια γνώση όμως που θα γίνεται κτήμα και όχι προσωρινή κατοχή. Γνώση που θα καλλιεργεί και τις πιο βαθιές ρίζες της ψυχής. Πού βρίσκεται η διδασκαλία της μουσικής, της ζωγραφικής, του χορού, της λογοτεχνίας στα χρόνια της εφηβείας των νέων; Στα όμορφα και παράλληλα πιο σημαντικά χρόνια της διαμόρφωσης της ψυχικής τους ισορροπίας; Στα χρόνια που θέλουν να χαρούν, σε τι τους κάνει χαρούμενους το σχολείο;

Έχουμε μάθει να κατακρίνουμε τους νέους για πολλά. Για τη συμπεριφορά τους, για την έλλειψη σεβασμού, για την ανικανότητά τους να μάθουν, για την αδιαφορία τους. Ποιος τους δίδαξε τα αντίθετα; Ή μήπως όσοι κατακρίνουν έχουν θετικά χαρακτηριστικά εκ φύσεως;

Ας το πάρουμε απόφαση. Όσο το εκπαιδευτικό σύστημα επικεντρώνεται στην παρεχόμενη γνώση, χωρίς παράλληλη κατεύθυνση στην παιδεία, οι νέοι θα είναι έτσι. Και φυσικά δεν φταίνε αυτοί. Φταίνε όσοι έχουν ξεχάσει ότι το σχολείο είναι ο δεύτερος και πλέον σημαντικός φορέας κοινωνικοποίησης του ατόμου προς την πορεία του για να Άνω- Θρώσκει και να γίνεται Άνθρωπος!. Αν δεν βοηθήσουν, επομένως, τον νέο άνθρωπο να κοινωνικοποιηθεί σωστά, τότε τα φαινόμενα παθογένειας που πλήττουν την ελληνική κοινωνία θα συνεχίσουν να υπάρχουν και θα αυξάνονται. Γιατί, βγαίνοντας από το σχολείο και εντασσόμενοι στην κοινωνία, εφαρμόζουμε όσα μάθαμε εκεί. Αν, λοιπόν, τα μάθουμε λάθος, λάθος θα τα εφαρμόσουμε. Όταν συντελεστεί η ενηλικίωση με απουσία αυτοσεβασμού και σεβασμού, αλληλοκατανόησης, συμπαράστασης, σωφροσύνης, αισθήματος δικαίου και ήθους, ποια ελπίδα υπάρχει για την κατάκτησή τους σε μεγάλη ηλικία;

Η μόρφωση πάντα θα μας δίνει τα εφόδια, για να γίνουμε αυτό που ονειρευόμαστε, αλλά η αγωγή και η παιδεία θα κάνουν το όνειρό μας πραγματικό!

 

Κλαδιά Μαργαρίτα

Καθηγήτρια Φιλολογικών Φροντιστηρίων "ΧΡΟΝΟΣ"